Inhaltsverzeichnis:
- „Fehlerkultur in der öffentlichen Verwaltung – Heilungsmöglichkeiten der öffentlichen Verwaltung im Verwaltungsverfahren und Verwaltungsprozess“*, Prof. Dr. Gerrit Manssen
- „Polen – demokratischer Rechtsstaat in Gefahr?“, Dr. Peter v. Feldmann (Fortsetzung der Berichte in DPJZ Nr. 4/2016, Nr. 1/2017 und 2/2018)
- „Polskie władze państwowe a Konkordat ze Stolicą Apostolską“, Ryszard Kalisz
- „Gerichte und Verfassung: einige Bemerkungen zur Gegenwart und Zukunft“, Leszek Garlicki
- „REFERENDUM ALS AUSDRUCK DER DIREKTEN DEMOKRATIE IN POLEN – verfassungsrechtliche Grundlagen“, Dr. Agnieszka Malicka
II. Prof. Dr. Gerrit Manssen, Regensburg
Fehlerkultur in der öffentlichen Verwaltung – Heilungsmöglichkeiten der öffentlichen Verwaltung im Verwaltungsverfahren und Verwaltungsprozess*
Abstrakt: Die Flüchtlingskrise des Jahres 2015 hat zu einer Überforderung der zuständigen Verwaltungsbehörden und einer starken Fehleranfälligkeit des Verwaltungshandelns geführt. Dies gibt Anlass, sich auf die Grundlagen für ein rechtsstaatlich ordnungsgemäßes Verwaltungsverfahren zurück zu besinnen: Rationale und stabile Gesetzgebung, qualifizierte Mitarbeiter, 4-Augen-Prinzip, verwaltungsinterne Kontrolle.
Zu beachten ist zudem die Bedeutung des Verfahrensrechts für die Richtigkeit von Verwaltungsentscheidungen. Insoweit zwingt das Unionsrecht das deutsche Verwaltungsrecht zu einem Umdenken. Die lange Zeit festzustellende Relativierung von Verfahrensfehlern muss auf Veranlassung der Rechtsprechung des EuGH geändert werden.
Schlüsselwörter: Verfahrensrecht, Rechtsstaatlichkeit, Gesetzgebung, verwaltungsinterne Kontrolle, Rechtsprechung des EuGH.
Summary: The refugee crisis of 2015 has led to overburdening of the relevant administrative authorities and a high level of administrative error. This gives reason to reflect on the foundations for a due process of law in accordance with the rule of law: rational and stable legislation, qualified staff, dual control, internal control.
Also note the importance of procedural law for the correctness of administrative decisions. In that regard, EU law forces German administrative law to rethink. The long-standing relativity of procedural errors must be changed due to the jurisdiction of the ECJ.
Keywords: due process of law, administrative decisions, Rule of law, internal control, administrative law, jurisdiction of the ECJ.
Über den Autor: Prof. Dr. Gerrit Manssen, Universität Regensburg E-mail: Gerrit.Manssen@jura.uni-regensburg.de.
II. Dr. Peter v. Feldmann
Polen – demokratischer Rechtsstaat in Gefahr?
Fortsetzung der Berichte in DPJZ Nr. 4/2016, Nr. 1/2017 und 2/2018
Abstrakt
Die Gesetze zur Justizreform, die hier dargestellt worden dienen dazu, nach der handstreichartigen Übernahme des Verfassungstribunals im Dezember 2016 auch die Justiz insgesamt unter Regierungskontrolle zu bringen. Bisher fehlte nur noch der Vollzug der Neuregelungen des Gesetzes über das Oberste Gericht. Der folgende Beitrag bezieht sich insbesondere auf die inzwischen ins Stocken geratenen Versuche, diese Bestimmungen umzusetzen, sowie auf weitere für die Rechtsentwicklung in Polen wichtige Vorgänge.
Zusammenfassung
Die PiS-Justizreform ist weitgehend vollzogen. Daran ändern EU-Institutionen nichts Grundlegendes. Die einstweilige Anordnung des EuGH vom 19. Oktober 2018 bezieht sich nur auf die Regelungen des SN-Gesetzes über die rückwirkende neue Altersbegrenzung der Richter und der amtierenden Ersten Präsidentin Gersdorf. Das System der Einschüchterung der Richterschaft durch das neue Disziplinarrecht und die Förderung des Karrierismus durch die PiS-Kaderpolitik unter der Regie des Justizministers bleibt bestehen. Das von der EU-Kommission eingeleitete, sich auf den gesamten Komplex der rechtsstaatswidrigen PiS-Gesetze beziehende Verfahren nach Art. 7 Abs.1 EUV erweist sich vorerst als stumpfes
Schwert, da nicht zu erwarten ist, dass sich der für die Entscheidung zuständige Europäische Rat in absehbarer Zeit mit der Sache befassen wird. Da Polen in sehr großem Maße EU-
Mittel für die Entwicklung seiner Infrastruktur erhält, dürfte eher der geplante Erlass einer Verordnung, mit der die Möglichkeit zur Kürzung von Zuwendungen aus dem EU-Haushalt bei systematischer Verletzung der Rechtsstaatlichkeit geschaffen werden soll, die Rechtspolitik der Regierenden beeinflussen.
In welcher Weise sich aber diese Ausgangslage konkret auf die herrschende Regierungspolitik auswirken wird, insbesondere wie man auf den Druck europäischer Institutionen reagiert, ist in keiner Weise absehbar. Hier spielen u.a. bereits zutage getretene unterschiedliche Auffassungen in der Regierungspartei und die im nächsten Jahr anstehenden Wahlen zum Europaparlament und zum Sejm eine Rolle.
Schlüsselwörter: PiS, Justizreform, EU-Institutionen, Altersbegrenzung, Richter.
Summary: The PiS reform is largely completed. This is not changed by EU institutions. The interim order of the ECJ of 19 October 2018 relates only to the provisions of the SN Act on the Retroactive New Age Restriction of Judges and Acting First President Gersdorf. The system of intimidation of the judiciary by the new disciplinary law and the promotion of careerism by the PiS cadre policy under the direction of the Minister of Justice remains. The procedure initiated by the EU Commission, referring to the entire complex of illegal PiS laws under Article 7, paragraph 1, TEU proves to be blunt for the time beingSword, since it is unlikely that the European Council responsible for the decision will be dealing with the case in the foreseeable future.
Keywords: Justiz, Reform, EU-Institutions, Age-limit, judge.
Über den Autor: Vorsitzender Richter am Oberverwaltungsgericht Berlin a.D. E-Mail: feldhaasen@t-online.de
III. Ryszard Kalisz
Polskie władze państwowe a Konkordat ze Stolicą Apostolską
Abstrakt: Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Rzeczpospolita Polska zawarła pierwszy Konkordat ze Stolicą Apostolską. Po zakończeniu II wojny światowej Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej ogłosił jednostronnie, że Konkordat nie obowiązuje. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, przedstawiciele katolickiego duchowieństwa odgrywali znaczącą rolę często formułując wobec władzy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej postulaty społeczne i polityczne formułowane przez opozycję demokratyczną, co oczywiste wtedy nielegalną. Doszło do kilku spotkań gen. Wojciecha Jaruzelskiego z Prymasem kard. Józefem Glempem. Władza uznawała, iż Kościół sprawuje „rząd dusz” Polaków, przez to liczyła się z jego zdaniem. W dniu 23 lutego 1998 roku został podpisany Konkordat między Rzeczpospolitą a Stolicą Apostolską. Zamierzeniem Prezydenta RP było uregulowanie stosunków z kościołem w duchu wykonywania urzędu prezydenckiego dla wszystkich Polaków. Obecnie wydaje się, że postanowienia Konkordatu służą jednej stronie.
Streszczenie: Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Rzeczpospolita Polska zawarła pierwszy Konkordat ze Stolicą Apostolską. Po zakończeniu II wojny światowej Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej ogłosił jednostronnie, że Konkordat nie obowiązuje. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku, przedstawiciele katolickiego duchowieństwa odgrywali znaczącą rolę często formułując wobec władzy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej postulaty społeczne i polityczne formułowane przez opozycję demokratyczną, co oczywiste wtedy nielegalną. Doszło do kilku spotkań gen. Wojciecha Jaruzelskiego z Prymasem kard. Józefem Glempem. Władza uznawała, iż Kościół sprawuje „rząd dusz” Polaków, przez to liczyła się z jego zdaniem. W dniu 23 lutego 1998 roku został podpisany Konkordat między Rzeczpospolitą a Stolicą Apostolską. Zamierzeniem Prezydenta RP było uregulowanie stosunków z kościołem w duchu wykonywania urzędu prezydenckiego dla wszystkich Polaków. Obecnie wydaje się, że postanowienia Konkordatu służą jednej stronie.
Summary: After regaining independence in 1918, the Republic of Poland signed the first Concordat with the Vatican. After the end of World War II, the polisch Government declared that the Concordat would not apply. On December 13, 1981, representatives of the Catholic Church played a significant role, often formulating the social and political demands formulated by the democratic opposition to the power of the Polish People’s Republic, which was then obviously illegal. There were several meetings of General Wojciech Jaruzelski with the Primate Cardinal. Józef Glemp. The authorities recognized that the Church exercised „the government of souls“ of Poles, hence it was important to his opinion. On February 23, 1998, the Concordat between the Polish Republic and the Vatican was signed. The intention of the President of the Republic of Poland was to regulate relations with the church in the spirit of executing the presidential office for all Poles. At present, it appears that the provisions of the Concordat serve one party.
Słowa kluczowe: Konkordat, stosunki państwo-kościół, uprawnienia Prezydenta RP.
Keywords: Concordat, church-state relations, powers of the President of the Republic of Poland.
O autorze: sędzia i adwokat, d 1 grudnia 1997 do 13 czerwca 2000 r. pełnił obowiązki Sekretarza Stanu w Kancelarii Prezydenta RP, od listopada 1998 r. obowiązki Szefa Kancelarii Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Od 23 grudnia 2000 r. na mocy decyzji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej członek Rady Bezpieczeństwa Narodowego. Od 2001 do 2015 poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. W Sejmie przewodniczył: Komisji Ustawodawczej, Polsko-Niemieckiej Grupie Parlamentarnej, Komisji Nadzwyczajnej do spraw zmian w Regulaminie Sejmu RP, Podkomisji do rozpatrzenia nowelizacji kodeksu karnego. Od
2 maja 2004 r. do października 2005 r. był Ministrem Spraw Wewnętrznych i Administracji.
IV. Leszek Garlicki
Gerichte und Verfassung: einige Bemerkungen zur Gegenwart und Zukunft
Zusammenfassung: Zweifellos ist die Lage dynamisch und es ist schwierig, das Tempo und die Richtung der weiteren Entwicklung vorherzusagen. Es ist jedoch schon jetzt berechtigt, viele de lege fundamentali ferenda Fragen zu stellen. Sie werden aktuell, wenn sich die politische Lage ändert. Eine dieser Fragen kann die Rechtmäßigkeit der Aufrechterhaltung des derzeitigen Modells der Verfassungskontrolle betreffen, bei der die Grundkompetenzen in einem separaten Verfassungsgericht konzentriert sind.
Einerseits ist schwer in Frage zu stellen, dass ein Modell ist, das stärker an die traditionelle Logik der „zivilrechtlichen Systeme“ angepasst ist, die unseren Kontinent beherrschen. Es ist auch schwer zu leugnen, welch enorme Leistungen der polnische Verfassungsgerichtshof während seiner dreißigjährigen Tätigkeit erbrachte. Es scheint, dass solange wir in der Ära des „verfassungsmäßigen Friedens“ bleiben, das bisherige Modell als für den Aufbau des Grundsatzes des Konstitutionalismus förderlicher angesehen werden kann.
Andererseits stellte sich während der Krise heraus, dass das Verfassungsgericht dem Prozess der politischen Absorption nur für kurze Zeit standhalten konnte. Die kommenden Monate und Jahre werden wahrscheinlich erklären, ob und inwieweit sich die anderen Justizorgane gegen diesen Prozess als widerstandsfähiger erweisen werden. Erst dieses Wissen wird es uns ermöglichen, ein optimales Modell zu schaffen, das wirklich dazu dient, die Höchstrangigkeit der Verfassung sowohl in ruhigen als auch in turbulenten Zeiten zu schützen. Die Justiz einschließlich des Verfassungsgerichtshofes steht vor einer dramatischen Prüfung, deren Verlauf und Ergebnis noch nicht festzustellen sind.
Schlüsselwörter: Verfassungsgerichtshof, Verfassungsgerichtsbarkeit, Justizorgane, Reform der Justiz, Verfassungswidrigkeit.
Streszczenie: Sytuacja jest bez wątpienia dynamiczna i trudno przewidywać tempo i kierunek dalszej ewolucji. Już teraz jednak uzasadnione jest stawianie wielu pytań de lege fundamentali ferenda. Ulegną one aktualizacji, gdy dojdzie do zmiany kontekstu politycznego. Jedno z tych pytań może dotyczyć zasadności utrzymywania dotychczasowego modelu kontroli konstytucyjności, w którym podstawowe kompetencje skoncentrowane są w odrębnym sądzie konstytucyjnym.
Z jednej strony, trudno kwestionować, że jest to model bardziej dostosowany do tradycyjnej logiki „systemów prawa cywilnego” dominujących na naszym kontynencie. Trudno też negować ogromny dorobek polskiego Trybunału zbudowany przez trzydzieści lat jego działania. Wydaje się, że dopóki pozostajemy w czasach „spokoju konstytucyjnego”, model dotychczasowy można uznać za bardziej sprzyjający budowaniu zasady konstytucjonalizmu.
Z drugiej jednak strony, gdy nadszedł czas kryzysu, okazało się, że sąd konstytucyjny może tylko przez pewien czas opierać się procesowi politycznej absorpcji. Najbliższe miesiące i lata wyjaśnią zapewne, czy i w jakim stopniu pozostałe segmenty władzy sądowniczej okażą się bardziej odporne na ten proces. Dopiero ta wiedza pozwoli na ustalenie modelu optymalnego, dobrze służącego ochronie nadrzędności konstytucji tak w czasach spokojnych, jak i burzliwych. Władza sądownicza, z Trybunałem Konstytucyjnym włącznie stanęła w obliczu dramatycznego egzaminu, którego przebiegu i wyniku nie da się jeszcze ustalić.
Wykład został wygłoszony na XX Międzynarodowym Kongresie Europejskiego i Porównawczego Prawa Konstytucyjnego, zorganizowanym przez Uniwersytet Gdanski I Uniwersytet w Regensburgu w Gdansku w dniach 21-22 wrzesnia 2018
Słowa kluczowe: Trybunał Konstytucyjny, sądownictwo konstytucyjne, organy sądownictwa, naruszenie konstytucji, reforma sądownictwa.
O autorze: Profesor zwyczajny doktor habilitowany nauk prawnych, em. profesor Uniwersytetu Warszawskiego; doktor h. c. Uniwersytetu Gdanskiego (2017); wiceprezydent Międzynarodowego Stowarzyszenia Prawa Konstytucyjnego (2010-2018);
W latach 1993-2001 – sędzia Trybunału Konstytucyjnego; w latach 2002-2012 – sędzia Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
Visiting professor na wielu uniwersytetach zagranicznych, w tym Paris I (Sorbonne), Paul Cezanne (Aix-en-Provence), New York University, Yale University, University of Chicago, Washington University in Saint Louis, Tel Aviv University i Hong Kong University.
Autor bądź redaktor kilkuset publikacji z zakresu prawa konstytucyjnego, sądownictwa konstytucyjnego oraz ochrony praw człowieka, m.in. Komentarza do Konstytucji RP z 1997 r. oraz Komentarza do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. E-mail: l.garlicki@wpia.uw.edu.pl.
Über den Autor: Professor an der Universität Warschau; Vizepräsident der Internationalen Vereinigung für Verfassungsrecht (2010-2018); – Richter am Verfassungsgerichtshof (1993-2001) und am Europäischen Gerichtshof für Menschenrechte(2002-2012)
Gastprofessor an vielen ausländischen Universitäten –u.a. Paris I (Sorbonne), Paul Cezanne (Aix-en-Provence), New York University, Yale University, University of Chicago, Washington University in Saint Louis, Tel Aviv University und Hong Kong University.
Autor oder Herausgeber von Hunderten Publikationen im Bereich des Verfassungsrechts, der Verfassungsjustiz und des Menschenrechtsschutzes, sowie des Kommentars zur Verfassung der Republik Polen von 1997 und Kommentars zur Europäischen Menschenrechtskonvention. E-Mail: l.garlicki@wpia.uw.edu.pl.
V. Agnieszka Malicka
REFERENDUM ALS AUSDRUCK DER DIREKTEN DEMOKRATIE IN POLEN -verfassungsrechtliche Grundlagen
Zusammenfassung; Ein Referendum als Instrument der direkten Demokratie hat in Polen keine lange Tradition und findet nur selten Anwendung. In der Verfassung der Republik Polen von 1997 werden grundsätzlich zwei Arten von Referenden vorgesehen – ein landesweites Referendum über die Angelegenheiten von besonderer Bedeutung für den Staat und ein lokales Referendum. Die Organisation und Durchführung von Referenden werden in dem Gesetz über das landesweite Referendum von 2003 geregelt. In Polen wurden in den Jahren 1946 – 2015 lediglich sieben Referenden durchgeführt und nur zwei davon waren verbindlich. In 2018 wurde vom Senat der Antrag des Präsidenten der Republik Polen auf Durchführung eines Verfassungsreferendums abgelehnt.
Schlüsselwörter: Referendum, landesweites Referendum, Verfassungsreferendum, direkte Demokratie
Summary: In Poland referendum as an instrument of direct democracy does not have a long tradition and is not commonly used. The 1997 Constitution of the Republic of Poland sets forth two types of referendum- a nationwide referendum in respect of matters of particular importance to the State and local referendums. The principles of and procedures for the holding of a referendum are specified in a Nationwide Referendum Act of 2003. In Poland over the period 1946 – 2015 seven referendums have been held in total, and only two of these were legally binding. In 2018 the Senate has rejected the motion of the President of the Republic of Poland to hold a constitutional referendum.
Key words: Referendum, nationwide referendum, constitutional referendum, direct democracy
Über die Autorin: Dr. Agnieszka Malicka ist Adjunkt an der Fakultät für Rechts-, Verwaltungs- und Wirtschaftswissenschaften der Universität Wroclaw. Sie ist Leiterin des Zentrums für Fremdsprachigen Rechtsunterricht und Direktorin der Schule des Deutschen Rechts. Sie unterrichtet auch polnisches Verfassungsrecht in der Schule des Polnischen Rechts an der Juristischen Fakultät der Humboldt-Universität zu Berlin. Email: agnieszka.malicka@uwr.edu.pl
